کاریز؛سرچشمه کارآفرینی،زیرساخت تاریخی،سرمایه ملی پارسیان

کاریز (قنات) از ابداعات و سرمایه های کهن ایرانیان است برای رونق و آبادانی سرزمینهای پارسی. ابداعی جاودانه و زندگی بخش و سرمایه ای به غایت کار آفرین و پایدار ؛ که زندگی را با انبوهی از تولیدات کشاورزی و صنعتی در سرزمینهای کم آب پارسی بر این ملت بزرگ برای هزاران سال خوشگوار ، تمدن ساز و پر دستاورد نمود. امروزه اما این ابداع و سرمایه تاریخی و زندگی بخش نیاکانمان مورد بی مهری ما قرار گرفته و از کارکرد و ارزشهای آن ، بی نهایت غافل شده و ابداع و دستاورد تاریخی و حیات بخش نیاکان خود را که حفظ و استفاده بهینه از منابع ارزشمند آبهای زیر زمینی را برای هزاران سال برایمان به ارمغان آورده بود نه تنها توسعه نداده ایم بلکه این دستاورد و منابع آبهای زیر زمینی خود را در معرض خطر جدی قرار داده ایم.گفته می شود در ایران بین 22/000 تا 30/000 قنات فعال وجود دارد که طول کاریز آنها بین 270/000 تا 350/000 کیلومتر بر آورد شده است. قدمت بعضی از این قناتها به بیش از 2/000 سال می رسد. بهره برداری از قناتها به دنبال خود روشها و فنون بیرون کشیدن آب از عمق خاک از جمله چرخاب و فنون نگهداری و استحصال حداکثری آب و حتی ذخیره آب در عمق خاک مانند سدها و بندها و قناتهای دو طبقه مشهور در اطراف کاشان و اصفهان و اردستان و نیز آسیاب آبی و مشاغل اصلی و جنبی مانند میراب و مقنی و آسیابان و… را بدنبال داشته است. ایرانیان در استفاده بهینه از آب برای کشاورزی و دامداری ، آن هم در پهنه کم آب خود ، زبانزد اقوام و ملل جهان بوده اند.

نیاکان ما احداث سدها و بندها و ابداع روشهای بهینه تسطیح و آبیاری اراضی و نیز فنون زهکشی و تولید ظروف سفالی و یخچالهای طبیعی را نیز برای استفاده بهینه از آب بکار بستند و اینها همه حکایت از نگرش اصولی و کاملاً اقتصادی نیاکان ما به مایه حیات است.

از دیدگاه اقتصادی و کارآفرینی که به وجود و حفظ حیات کاریزها نگاه کنیم خواهیم دید که قناتها به واقع کارگاههای بزرگ کارآفرینی و تولید در اقتصاد ملی ما بوده اند و اکنون نیز می توانند باشند. احداث یک قنات که 2000 متر طول کاریز (کانال) و عمق چاههای آن باشد حداقل به 5 نفر نیروی کار نیاز داشته که در ازای حفر روزانه 5 متر بایستی  400 روز صرف احداث آن می شده است و سپس برای احداث استخر و نهرهای آب و تسطیح و تنظیم اراضی تحت کشت هر قنات به همین میزان صرف وقت و نیروی کار نیاز بوده است.

حفظ هر قنات و تامین بهترین شرایط بهره وری از کاریز علاوه بر نیاز به حفظ حریم و حقوق قانونی و عرفی مربوطه ، مستلزم لایروبی و نگهداری است که هر چند سال یکبار یا در مواقع خاص از قبیل ریزش قنات یا بروز سیل و زلزله لازم می شود که البته با استفاده از امکانات و فناوری و مصالح امروزین (مانند استفاده از کولهای سیمانی برای مستحکم نمودن دیواره کاریز و کول گذاری حلقه های چاه) می توان این هزینه ها را کاهش داد اما در هر صورت مرمت و لایروبی و حفظ قناتها یک ضرورت است که آن هم بدنبال خود فرصت شغلی و کارآفرینی می آورد.

بنابراین احداث کاریز و آماده نمودن اراضی برای بهره برداری از آن، به حدود دو سال وقت همراه با حدود 10 نفر اشتغال مستقیم روزانه نیاز داشته که به نرخ امروزه با احتساب هزینه روزانه پانصد هزار ریال برای هر نفر و بدون در نظر گرفتن سایر هزینه ها حداقل حدود 4/000/000/000 ریال هزینه احداث و بهره برداری از یک قنات خواهد بود.

اگر امکان استفاده از فناوری های کنونی برای افزایش سطح کشت و کاهش مصرف آب را در محاسبات خود لحاظ کنیم میتوان گفت بطور میانگین هر قنات در ایران توانایی تامین آب برای حدود 10 هکتار زمین را دارد و اگر فرض کنیم هر هکتار زمین آبی فقط یک فرصت شغلی مستقیم ایجاد کند هر کاریزی که فعال و در شرایط مطلوب بهره برداری باشد 10 فرصت شغلی پایدار ایجاد می کند بنابراین می توان گفت که 22/000 کاریز فعال ایران ظرفیت واقعی و عینی برای حداقل 220/000 فرصت شغلی به حساب می آید و اگر هر خانوار ایرانی را 4 نفر بدانیم اشتغال 10 نفر به ازای یک قنات به معنی ارتزاق حداقل 2/5 خانوار از هر قنات خواهد بود و این بدان معنی است که در ازای حدود 22/000 قنات فعال ایران بالغ بر 55/000 خانوار ایرانی امکان ارتزاق پیدا کرده اند و من البته در بیان و محاسبه این آمار و ارقام ، کمترین اعداد و ارقام را به حساب  آوردم و حداقل ها را مطرح کردم.

در یک نگاه کلان، از یک سو ارزش اقتصادی محصولات و فرآورده های کشاورزی و دامداری ناشی از وجود و حفظ قناتهای ایران و تاثیراتی که وجود و حفظ کاریزها در ایجاد فرصتهای شغلی پایدار و حفظ جمعیت ساکن روستاها و مزارع و در نتیجه کاهش مهاجرت جمعیت و تبعات و هزینه های آن دارند و از سوی دیگر قابلیتهایی که بخش کشاورزی و دامداری و صنایع وابسته به آن برای تامین نیازمندی های اساسی کشور در شرایط اقتصاد مقاومتی و تحریمی دارد بقدری حائز اهمیت است که بایستی دولتمردان ایرانی بر اساس یک راهبرد مستمر ، گرد و غبار غفلت و بی توجهی نسبت به قناتهای فعال ایران که جزء زیر ساختها و سرمایه هایی تاریخی و موجود کشور و بستر اشتغالزایی و کار آفرینی به حساب می آیند را از نگاه خود بزدایند.

ما باید در برنامه های عملیاتی و طرحهای توسعه ای کشورمان، لزوم حفظ حیات و زایندگی و پویایی کاریزهای ایران و افزایش بهره وری و کارایی آنها و توسعه فعالیتها و صنایع وابسته به قناتها را بویژه با استفاده از فناوری های جدید و با طرحهای پژوهش و تحقیقاتی کاربردی مورد توجه فوری قرار دهیم و در ساز و کارهای قانونی و اجرایی کشور این راهبرد را جاری کنیم به عنوان مثال با توجه به هزینه های سنگین لایروبی و مرمت قناتها که روستائیان ما عمدتاً از عهده آن بر نمی آیند می توان هزینه اشخاص و فعالان اقتصادی برای حفظ و تعمیر و لایروبی قناتها را حتی با یک سری مشوق های خاص به عنوان هزینه های قابل قبول مالیاتی پذیرفت و یا اینکه مراجع دینی و متنفذین و بزرگان جامعه ، ترغیب مردم به صرف وجوه و منابع خیرخواهانه در این راستا را مد نظر قرار دهند.

                                                                          چهاردهم فروردین 1393

                                                                              صادق رئیسی کیا